بررسی نمادین عنصر آب در معماری ایرانی – اسلامی

نویسنده: آتنا انوشه پور* “

...  و از آب همه چیز زنده است ... “ سوره ی انبیا آیه 30

آب آب يكي از عناصر اربعه (آب ، باد، خاك و هوا ) محسوب مي شود و از ديرباز نقش حياتي در زندگي انسان داشته است. آّب به عنوان یکی از اساسی ترین عناصر طبیعی ، از گذشته تا به امروز بسیار مورد توجه قرار گرفته است و در شکل گیری فضاهای شهری نقش چشمگیری ایفا کرده است . استقرار کشور ما در منطقه خشک ، باعث توجه حداکثری ایرانیان به آب و وارد کردن این عنصر در معماری ایرانی شده است .تقدس آب در ميان ايرانيان تنها به دليل کمبود آب نبوده است، چرا که در مناطق معتدل نيز اين عنصر، با ارزش شناخته شده و از جايگاه و قداست والايي برخوردار بوده است.علاوه بر آن ، آیینگی، زلالی ، روانی ، جان بخشی و پاکی آب ، از زمان های گذشته تا به امروز مورد ستایش قرار گرفته و در رمزها و نمادهای بسیاری به کار رفته است . آب به دلیل اهمیت و ارزشی که در فرهنگ معماری ایرانی دارد منشاء نمادها ، اسطوره ها و آیین های بسیاری بوده است .در معماری ایران پیشینه اسطوره به هزاره پنج پیش از میلاد مسیح می رسد . نخستین جلوه ی آن ، باور به ایزد بانوی مادر است که پیکره اش در میان آثار و نقوش سیلک ، در کنار نقش های نمادین آب ، مار ، خورشید و ماه بر سفالینه های زیبای چند هزار ساله ی ایرانی یافت شده است . پس از آن به اساطیر آریایی هزاره دوم پ. م و اسطوره های میترایی و زرتشتی هزاره نخست پ.م می رسیم . علاوه بر آن با توجه به کتاب آسمانی قرآن می توان آیات فراوانی در رابطه با آب پیدا کرد که نشانه اهمیت این عنصر در اسلام و فرهنگ اسلامی می باشند.

عنصر آب در معماری باستان

در ایران باستان طراحی معماری در کنار آب پدید می آید ، در واقع انسان ها مقهور طبیعت بوده اند . ولی در دوره ی اسلامی ، آب در معماری حالت کاربردی پیدا می کند و معماران آگاهانه سعی در تسلط به طبیعت دارند و با شناخت قوانین فیزیکی و رفتار آب و درک نقش و ارتباط آن با انسان ، آب را به درون معماری هدایت میکنند که از جمله آن به ایجاد آبنما ها در طراحی محوطه و فضای سبز بنا های ان دو ره است.  بعد از ورود اسلام به ایران ، نمادگرایی در امتداد هنر قبل از اسلام ادامه یافت در این دوران معماری ایرانی با عنوان معماری ایرانی – اسلامی شناخته میشود . این بدان معنا است که همواره ضمن حفظ سنت های کهن درصدد اشاعه فرهنگ معماری ایرانی بوده اند.

پیشرفت تدریجی و مداوم هنر معماری در ایران در دوره ی ساسانیان با تحول عظیم ورود اسلام به ایران کند شد. عرب ها با خودشان هیچ هنری به این سرزمین نیاوردند . هنر ایرانی نه تنها با اسلام ادامه یافت بلکه با پذیرش فرهنگ اسلامی ، قدرتمندتر از گذشته به حیات نوینی دست یافت . در این دوره هنرمندان بسیاری از نقش مایه های قبل از اسلام اقتباس و به آنها مفهوم کاملا نو هماهنگ با جهان بینی اسلامی دادند. (ارنست هرستفلد) مروری بر مطالعات نمادگرایی آب در ایران باستان در ايران باستان آب پيام آور روشنايي و پاکي به شمار مي رفت و از ارزش زيادي برخوردار بود. در آيين ايرانيان، آب از عناصر مقدس و مورد پرستش به شمار مي رود. که پرستش آب معمولا نشانه ي نياز مردم به آب بوده است . در فرهنگ نمادهاي مقدس سنتي، از آب به عنوان منشا همه ي مخلوقات ياد شده است . آب يكي از چهار آخشيج پيشينيان است و بعد از آتش، گراميترين عنصر نزد ايرانيان باستان به شمار ميرفته است. ارزشمندي اين عنصر نبردهايي را بر سر تصاحب آن (هم در تاريخ و هم در اسطوره) موجب شده است. در اين نبردها، نيروهاي اهريمني بيشتر درصدد هستند آب را تصاحب کرده و از ديگران محروم کنند. در اساطير ايراني، آب و اهريمن دشمنان ديرينهاي هستند که در آغاز آفرينش، نبردهايي ميان ايشان درگرفته است. )اسماعیل پور ، ابولقاسم ، 1377 ،اسطوره – بیان نمادین( (قلی زاده ، خسرو ، 1387 ، آب در معماری ایرانی( در آيين زرتشت، آناهيتا يا ناهيد نگهبان آب بوده و از احترام و قداست ويژه اي برخوردار است. به همين دليل در متون مذهبي، راجع به ايزدان آب و کشاورزي به فراواني مي توان سروده يا نيايش مذهبي پيدا کرد.

ارتباط معماری و عنصر آب

از جنبه معماری و ارتباط آن با آب ، زرتشتیان فضای باز مقدسی را که زمینی به شکل مستطیل بود و به آن (پاوی) می گفتند ، بعد از علامت گذاری چهار طرف آن با خواندن دعایی مخصوص – جهت خارج شدن روح شیاطین – با آب مقدس تطهیر می کردند . (سلیمی موید ، سلیم و نوری زاده ، فاطمه ، 1381 ، آب و قنات در تهران قدیم( (نائینی ، فرشته ، 1381 ، حیاط در حیاط ( نماد آب در قرآن خداوند متعال در بسیاری از آیات قرآن از جنبه های مختلف نمادین آب ، برای هدایت انسان ها استفاده کرده است . در فرهنگ اسلامی آب ارزش و اهمیت خاصی دارد و با توجه به آیات قرآن ، نماد پاکی ، مبارکی ، برکت و عامل تذکر است . برای مثال در قرآن ، بهشت به صورت باغی که در زیر آن جویبارهایی از آب در جریان است توصیف شده و تاکید بر مرکزیت آب در حیات موجودات دارد . بررسی چند نمونه از آیات قرآن  "و جعلنا من الماء کل شي حي " (سوره انبياء، آيه 30 )  " انزل من السماء ماء " (سوره رعد آيه 17 )  " انما مثل الحيوه الدنيا کما انزلنه من السماء " (سوره يونس، آيه 17 )  " و کان عرشه علي الماء" (سوره هود آيه 7 )  " ثم قست قلوبكم من بعد ذلك فهي کالحجاره اواشد قسوه و ان من الحجاره لما يتفجر منه االنهار و ان منها لما يهبط من خشيه الله و ما الله بغافل عما تعملون" (سوره ي بقره، آيه74 ) )شمیل ، آنه ماری ، ( گواهی ، عبدالرحیم ) ، 1382 ، رمز گشایی از آیات الهی( نماد آب در واقعه عاشورا در متون ادبي، آب نماد علم، حيات، پاکي و روشني است. در متون عرفاني، اين عنصر معناهاي عميقتري پيدا ميکند و نماد طهارت دروني، حيات جاويد و انوار و تجلّيات الهي ميشود.

تناسب و آب و معماری در متون کهن

در اين متون، متناسب با مفاهيم نمادين آب، نماد عطش نيز معنايي خاص مييابد . بيان شور و شوق سالك براي رسيدن به معشوق برجسته ترين مفهوم آن است. همچنين ، گاهي عطش و استسقا با طلب شراب، مخموري، ساقي و مستيِ عشق پيوند ميخورد . ماجراي آب و عطش در واقعة عاشورا، ريشه در واقعيت دارد؛ اما بيان تأويلات و تعبيرات عارفانه و نمادين از وقايع و حوادثي که به آب و عطش مربوط ميشود، بسيار تأمل پذير است. منظومه هاي عرفاني صفيعليشاه و پس از او، عمان ساماني، در توصيف وقايع عاشور ا از برجسته ترين و گسترده ترين آثار در اين زمينه است. در اين دو منظومه، توصيف وقايع مربوط به سه شخصيت بزرگ، يعني اباالفضل العباس، علي اکبر و علي اصغر (عليهمالسلام)، و تأويلات عرفاني آنها تا حدود زيادي به هم نزديك است؛ اما تعابير شاعرانه شان تفاوتهاي چشمگيري دارد. از ديدگاه آنها، طلب آب گاهي به معناي طلب مقام فنا در شيخ است. گاهي نيز فناي في الله و سقايیت به معناي برگرفتن آب معرفت و حقيقت از شطّ توحيد و رساندن آن به تشنگان طريقت است. اين تعابير در متون و اشعار عرفاني ما ريشه و سابقه دارند. )پارساپور ، زهرا ، 1390 ، نمادهای عرفانی آب و عطش در واقعه عاشورا( نماد آب در حوض يكي از عناصر مهم تشكيل دهنده حياط ها، وجود آب و حوض است. حوض هاي حياط هاي سنتي از نظر شكل و فرم بسيار متنوع، گاه شش ضلعي، دوازده شكلي و اغلب مستطيل شكل بوده اند. غالبا حوض را در يكي از محورهاي اصلي فضاي خانه احداث مي کردند، به طوري که طول حوض در امتداد طول فضاي منزل قرار گيرد. در معماري سنتي ايران، حياط ، هسته مرکزي، فضايي با نظم هندسي، درون نگر، مستقل، محوري مرکزي، سرگشوده و باز به آسمان است. حوض و آب از جمله عناصري هستند که کيفيت حسي چنين مكاني را تشديد مي کند. کمتر مكاني را مي توان تصور کرد که کيفيت فضايي و مكاني با اضافه شدن آب افزايش نيابد و بنا به گفته ي افلاطون: " آب مايعي است که همه چيز را محقق مي سازد. (طوفان ، سحر ، 1382 ، افسونگری آب( در فرهنگ اسلامی حضور آب در حوض و در دل حیاط ، به عنوان نماد زندگی ، بهشت و پاکی و نشانه ی زیبایی و آبادانی است . وجود حوض در مرکز حیاط اشاره بر اهمیت و مرکزیت آب در هستی دارد و به خصوص با انعکاس آبی آسمان در دل خود ، آیینه تمام نمای هستی را به نمایش می گذارد و گذشته از جنبه تزئینی و مورد استفاده ی آن خود مرکزی است که به تناسب و تقارن اطراف خود دامن می زند . (نائینی ، فرشته ، 1381 ، حیات در حیاط( نماد آب در مسجد در مساجد اسلامي آب علاوه بر نقش تطهير خود جنبه نمادين نيز دارد. آب هم نماد زندگي و هم نماد مرگ است ) آب جاري سمبل زندگي و آب ساکن سمبل مرگ است ( . طبيعت آب پاك است روح و جسم انسان را مي شويد وضو و غسل نه تنها جسم را از آلودگي ها پاك مي کند بلكه نماد پاك کردن روح از پليدي و گناهان نيز مي باشد. توجه به پاکیزگی بیش از همه جا در معماری ایران به چشم می خورد ، چنانچه بیشتر پرستشگاه ها یا بر لب چشمه آب برپا شده یا در پیش آن جایی برای شستشو ساخته اند تا ستایشگران پیش از درآمدن به آتشکده و مهرابه دست و روی و دیگر اندام ها را بشورند و جامه ای سفید و پاکیزه در بر کنند . کمتر مسجدی است که در کنار یا در پیش سر در آن وضو خانه ای ( درست مانند پادیاوهای ایران پیش از اسلام ) نیز نداشته باشد . بجز مساجد ، امامزاده ها و حسینیه ها نیز اغلب دارای پادیاو و یا حوضخانه است .وجود آب در ورودی مساجد ، جلو خان مسجد یا در هشتی ورودی نمادی از تطهیر روح و ورود به دنیایی خالص و شفاف است . (پیرنیا ، محمد کریم ، 1389 ، آشنایی با معماری اسلامی ایران( در میان سرا و در وسط حیاط مرکزی اکثر مساجد ، استخر بزرگی پر از آب و گاهی جوی آب روان وجود دارد که تمثیلی از بهشت است . در کتیبه ای آمده است (مساجد باغ های بهشت هستند). آب در مرکز و کانون مسجد جای دارد و سمبل پاکی و خلوص معنوی مسلمانان می باشد . معانی تمثیلی آب در معماری بی شمار هستند ، اما مهمترین جنبه ی معنوی آن ، دنیایی دیگر است که خالص و پاک و شفاف می باشد و جسم قادر به گذر از آن نیست . تمثیل بی نظیر دیگر که برای حوضهای واقع در مرکز حیاط مسجد ایرانی وجود دارد برپایه ی سمبلیسم متعالی عارفان شیعه شکل گرفته است که مسجد را به صورت مدخلی حقیقی بر عالم مثال تلقی می کند . بدین ترتیب ، مسجد نماینده عرفانی بهشت است و از سوی دیگر آیینه ی آب که همان حوض مرکز حیاط ، در حقیقت دری است به دنیای دیگر . (علم الهدی ، هدی ، 1382 ، آب در معماری ایرانی( (استیرلن ، هانری ، 1377 ، اصفهان تصویری از بهشت( نماد آب در باغ ایرانی آب نمادي از جان بخشي است. حضور آب در باغ، نشاني از لطافت محيطي و تاکيدي بر شفافيت فضاي آن است . باغ مظهري از صورت مرکز گراي عالم صغير يا باطن است. فضا در حد مكان ساختمان و درخت در شكل محاط شده است. همچنان که در انسان نيز نفس که دربرگيرنده روح است، در جسم محاط مي شود. ميان شكل و سطح بايد فضايي پاك، غرق آرامش و خالي از هر تنش و تفكر انگيز باشد. تعبيه حوض در اين فضاي آرام ، مرکزي را همچون جهتي مثبت براي تخيل خلاقانه فراهم مي آورد.

هماهنگی عنصر آب و معماری 

بدين سان آفرينش عرضي آدمي به علت طولي مي پيوندد و بازسازي بهشت تمامي مي پذيرد . اما آب در باغ های ایرانی همیشه ساکن نیست . بلکه موج های متحدالمرکز توسط فواره ها در آب ایجاد می شود که آنها نماد چرخش کرات و منظومه ها به دور نقطه ی هستی بخش جهان است . مانند طواف مسامانان جهان به دور کعبه . (اردلان ، نادر و لاله ، بختیار ، 1380 ، حس وحدت( باغ ها جلوه ای از بهشت موعود و اصلی ترین مکان برای خود نمایی آب های روان در ایران می باشند . در این فردوس ساختگی و زمینی (باغ ایرانی) آب چشمه یا رود ، شبکه ای می ساخت که توصیف آن را در فردوس آسمانی دیدیم . آب در باغ های مربع و مستطیل بر روی دو محور اصلی به صورت نهر ، آبشره یا آبنما ظاهر می شود و در محل تقاطع این دو محور اقامتگاهی با منظری به چهار جهت وجود دارد (چهار باغ). اینگونه نظم در اکثر باغ های ایرانی بعد از اسلام دیده می شود . البته مفهوم اصلی چهارباغ با باغ پاسارگاد (در زمان هخامنشیان) آغاز شد و در دوران اسلامی تکامل یافت . کوشکهای ایرانی تسلط هوشمندانه معماران ما را به طبیعت می رساند . آبنما ها آیینه محیط اطراف هستند ، جایی که در آن واقعی و غیر واقعی در هم می آمیزد و تمثیلی از مرز امکانات و تواناییهای انسان شکل می گیرد . (حصوری ،علی ، 1381 ف مبانی طراحی سنتی در ایران( (علم اهدی ، هدی ، 1382 ، آب در معماری ایرانی( نتیجه گیری طبيعت محسوس و شگفت انگيز هميشه منبع الهام معماران بوده است و معماران با کشف رمز و راز هاي آن حقيقت را کشف مي کنند. طبيعت سبب آرامش انسان مي شود زيرا وارد کردن عناصر طبيعي به درون معماري، فضايي سرشار از حس امنيت و آرامش را براي انسان ايجاد مي کند. استفاده از آب در معماري ايراني از گذشته تا به امروز رواج داشته است. به دليل تقدس آب نزد ايرانيان، اين عنصر عامل اصلي در جانمايي و شكل گيري فضاها بوده است. حيات بشري از ابتدا به آب وابسته بوده است. در دوران پيش از اسلام نقش آب نقش تجريدي بود و معماري در کنار آب شكل مي گرفت. تاثير عظيم آب در معماري ايران به گونه اي است که حتي برخي بناهاي اصلي شهر و حتي شهرها در کنار آن شكل گرفته اند. نمود آب در معماري به عنوان عنصري اصلي و مرکزي تلقي شده و معماري در اطراف آن قرار مي گيرد. نقش آب در شكل گيري نخستين زيستگاه هاي انساني به منظور تامين نيازهاي زيستي بوده است. در حاليكه با گذشت زمان، آب با معماري هماهنگ شده و به عنوان عنصري اساسي در طراحي مورد استفاده قرار گرفته است. در دوران بعد از اسلام معماران به منظور استفاده حداکثري از منابع طبيعي آب را وارد معماري مي کنند. آب به عنوان نمادي از آفرينش حيات در ايران باستان مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به آيات قرآن کريم اهميت آن در اسلام و هنر اسلامي کاملا مشهود است. بنا بر آيات قرآن کريم آب نماد پاکي، زلالي، رحمت و معرفت است. آب يا به صورت جاري و گذرا از داخل محيط مي گذرد و يا به صورت منظرين و نمايشي نمود پيدا مي کند. سكون، حرکت، پويايي، انعكاس، بافت و فرم هاي متنوع آب که هريك نماد و نشانه خاص خود را دارد، سبب هويت بخشيدن به مناظر و فضاهاي شهري از طریق طراحی نمای ساختمان ميشوند. آب به عنوان نمادي از آفرينش حيات در ايران باستان مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به آيات قرآن کريم اهميت آن در اسلام و هنر اسلامي کاملا مشهود است. بنا بر آيات قرآن کريم آب نماد پاکي، زلالي، رحمت و معرفت است. آب يا به صورت جاري و گذرا از داخل محيط مي گذرد و يا به صورت منظرين و نمايشي نمود پيدا مي کند. سكون، حرکت، پويايي، انعكاس، بافت و فرم هاي متنوع آب که هريك نماد و نشانه خاص خود را دارد، سبب هويت بخشيدن به مناظر و فضاهاي شهري ميشوند. حوض نشانه ي زندگي، بهشت و پاکي است. وجود حوض در مرکز و قلب باغ، نمادي از درون گرايي است. آب در باغ هاي ايراني علاوه بر نقش آب رساني نقش نمادين به خود گرفته است. با حرکت يا سكون خود ماهيتي متفاوت را از خود نشان مي دهند. از مطالب بالا مي توان دريافت که آب همواره يكي از عناصر مهم در طراحي بوده است. با توجه به تنوع در شكل و فرم هاي آن، رمزها و نمادها ي مختلفي را يادآور مي شود. همان طور که در ادوار گذشته از اين عنصر در بسياري از بناها استفاده شده است، امروزه نيز معماران مي توانند در طراحي خود، به صورت طبيعي يا مصنوعي از آن بهره مند شوند و بناهاي بي روح را با وجود اين عنصر، آرماني و ستودني نمايند.